Қазақтардың әдет-ғұрып-тұрмыстық тәжірибесіндегі әлемдік ағаштың символы

Әлемдік ағаштың бейнесі әлем халықтарының мифологиясында әмбебап болып табылады, ол axis mundi – ғаламның орталығы, кеңістік пен уақыттың пайда болу орнын білдіреді. Бұл әмбебап мифологиялық символ өмір мен өлімнің мағынасын да білдіреді. Адамның өмірлік циклінің дәстүрлерінің әртүрлі аспектілеріндегі әлемдік ағаш тұжырымдамасы әртүрлі мағынаға ие. "Ағаш" ол бесіктен қабірге дейін қазақ дәстүрлерінде кездеседі. Қазақ халқының мәдени кеңістігінде әлемдік ағаш дәстүрлі мәдениетті кодификациялаудың негізгі элементі болып табылады және дәстүрлі дүниетанымның барлық қабаттарында бар. Қазақ халқының әдет-ғұрыптарында әлемдік ағаштың символы уақыт өте келе бастапқы мағынасын жоғалтып, қосымша түсінік алды, бірақ соған қарамастан, семантикалық талдау оның бастапқы мағынасын жаңғыртуға және әлем құрылымының негізгі элементі ретінде қарастыруға мүмкіндік берді. Бұл мақала құрылымдықсемиотикалық және салыстырмалы әдісті қолдана отырып, қазақ халқының салт-дәстүрлеріндегі әлемдік ағаштың рәміздерін талдайды. Авторлар тұрмыста пайдаланылатын бақан, атқазық мен салттық ақ таяқ қазақ халқының әлемдік ағаш туралы түсінігін әлемнің киелі орталығы ретінде ғана емес, хаосты ретке келтіретін элемент ретінде де көрсетеді деп есептейді.

1. Топоров В.Н. Мировое дерево. Универсальные знаковые комплексы. Т.1. - М.: Рукописные памятники Древней Руси. 2010. – 448с.

2. Элиаде М. Космос и история. Избранные труды. – М.: «Прогресс», 1987– 299 с.

3. Фрэзер Дж.Дж. Золотая ветвь. Исследование магии и религии. - М.: «Политиздат». 1980- 832 с.

4. Львова Э.Л., Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. Традиционное мировоззрение тюрков южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир. – Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние. 1988– 225с.

5. Сатанар М.Т. К семиотической интерпретации мифологического образа древа Аал Луук Мас в эпосе олонхо// Oriental Studies (Вестник КИГИ РАН), 2020. Том 13. № 4. С.1135-1154.

6. Шараева Т.И. Сакральный код в пространстве традиционного жилища у калмыков// Oriental Studies (Вестник КИГИ РАН), 2020. Том 13. № 1. С.41-54.

7. Ormsby A.A. Diverse values and benefits of urban sacred natural sites// Trees, forests and people. 2021 (6) https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666719321000753?via%3Dihub

8. Ngulani Т., Shackleton C.M. Use of public urban green spaces for spiritual services in Bulawayo, Zimbabwe // Urban Forestry & Urban Greening. 2019. Vol.38, pp. 97-104.

9. Dampilova L.S. Mythologizing history in Buryat Shamanic rites// Archeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, 2021. Vol 49(2), pp.118-124.

10. Уарзиати В.С., Галиев А. А. Символы и знаки великой степи (История культуры древних номадов)/ Ответ. ред. А.К. Султангалиева. - Алматы. 2006– 160 с.

11. Тохтабаева Ш. Ж. Этикетные нормы казахов. Часть I. Будни и праздники. Товарищество с ограниченной ответственностью «LA GRÂCE». 2017– 221 с.

12. Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения, М: Наука. 1986. – 414с.

13. Токтабай А. Культ коня у казахов. - Алматы: КазИздат-КТ. 2004– 121с.

14. Катанов Н.Ф. Качинская легенда о сотворении мира. – Изд-во ОАИЭ. 1894. – Т.12. – Вып.2. – С.185-188.

15. Жанабаев К. Тюркский миф в эпосе, обряде и ритуале: монография. – Алматы: Казак университеты. 2016– 154 с.

16. Сорокин С.С. К проблеме этнической истории тюркоязычных народов Сибири. // Проблемы происхождения и этнической истории тюркских народов Сибири. Томск: ТГУ, 1987. С.7-18.

17. Ажигали С.Е. Архитектура кочевников - феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). Алматы: «Гылым». 2002- 645 с.

18. Аристов Н. А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и каракиргизов на основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических исследований // Живая Старина. 1894. Вып. 3-4. – С. 391–486.

19. Алтынсарин И. Очерк обычаев при похоронах и поминках у киргизов Оренбургского ведомства // Записки Оренбургского отдела Императорского Русского Географического Общества / Императорское Русское Географическое Общество, Оренбургский отдел. – Казань: Университетская типография, 1870. – Вып. 1. – С. 117 - 136.

20. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края //Труды Оренбургской учёной архивной комиссии. Вып. 22. Оренбург. 1910. -329с.

21. Тохтабаева Ш. Ж. Этикетные нормы казахов. Часть II. Семья и социум. –Алматы: Товарищество с ограниченной ответственностью «LA GRÂCE». 2017– 168 с.

22. Диваев А. Древнекиргизские похоронные обычаи. - Казань : типо-лит. Имп. ун-та, 1897. - 8 с.

23. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (Х1Х – начало XX века). – Алма-Ата: Гылым. 1991– 214с.

24. Бекхожина Т. Песни-плачи жоктау // Музыкознание. – Алма-Ата: Мин-во высш. и ср. спец. образования Каз. ССР. 1971. – Вып. V. – С. 71–77.

25. Суразаков С.С. Из глубины веков. – Горно-Алтайск: Алт. кн. изд-во: Горн.-Алт. отд-ние, 1982. - 144 c.

26. Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров. Человек-текст-семиосфера-история. –М: «Языки русской культуры», 1996. – 464с.