Музыкалық түркология ғылымында қобыз дәстүрінің зерттелуі (генезис және типология мәселелері)

Мақала түрік тектес халықтардың музыкалық мәдениетіндегі қобыз дәстүрін зерттеудің өзекті мәселелеріне арналған. Онда түрлі ғылыми зерттеулерге шолу жасаумен қатар Қорқыттың тарихи прототипін анықтау, кобыз аспабының генезисін саралау сияқты күрделі әдіснамалық мәселелер де қарастылған. Ғылыми таным категорияларының талабы бойынша дала аңыздары арқылы Қорқыттың тарихи тұлғасын танудың қиыншылықтары айтылады. Кезінде жазылып алынып, Қорқытқа телініп жүрген сарындар арнайы сөздің арқауына айналған. Одан әрі қобыз музыкасының көне сарыннан аспаптық күй жанрына дейінгі қалыптасу ерекшеліктері қарастырылады. Қобызды Қорқыт шығарған деген мәлімет дәл емес деп, оны қобыз аспабы тараған географиялық аймақтың Қорқыт есімі танымал болған елдер шеңберінен әлдеқайқа кең екенімен нығыздай түседі. Ал «қобыз» сөзімен үндес аспаптарға келгенде олардың бір ғана қазақ емес, көптеген түрік, тіпті славян халықтарына да ортақ екендігін алға тартады. Мақаланы қорыта келе, автор ілкі орта ғасырларда «қобыз» сөзі жалпы музыкалық аспапты білдіріп, бері келе шертпелі, одан соң ысқышты хордофондарға қолданылған деген тұжырым жасайды. Осының бәрін Қорқыттың тарихи прототипін тарихи-этникалық және генеалогиялық дереккөздерді зерттеуден бастау керек деп қорытады.

1. Кароматов Ф. (1971). Музыкальные инструменты Узбекистана. Ташкент. - 324 с.

2. Сарыбаев Б. (1981). Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы. - 208 с.

3. Субаналиев С. (1986). Киргизские музыкальные инструменты. Фрунзе. - 212 с.

4. Семакова И. Б. (2010) О проблемах развития традиционных смычковых хордофонов финно-угорских и соседних с ними народов. Ежегодник финно-угорских исследований. https://cyberleninka.ru/article/n/oproblemah-razvitiya-traditsionnyh-smychkovyh-hordofonov-finno-ugorskih-i-sosednih-s-nimi-narodov

5. Наследие Коркыт ата - духовное сокровище тюркских народов. Алматы, 2014. - С. 146-151.

6. Материалы международной научно-практической конференции «Наследие Коркыт ата: эпическая культура, древние легенды и мелодии» и «Болат Сарыбаев и проблемы этноинструментоведения в тюркском мире». Кызылорда, 27-29 сентября 2017 г. - Алматы, 2019.

7. Қоңыратбаев Т. (1996). Ертедегі ескерткіштер. Алматы: Онер. – 248 с.

8. Аникин В. П. (1980). Теория фольклорной традиций и ее значение для исторического исследования былин. Москва: МГУ. – 331 с.

9. Исабеков Д. (2011). Қорқыт қасіреті // Материалы научно-теоретической конференции «Коркыт и сарыны Великой Степи». 21-24 сентября 2011г.. Алматы: Arna-b. – 202 с.

10. Күзембаева С. (2011). Қорқыт ата және қазақ фольклоры //Материалы научно-теоретической конференции «Коркыт и сарыны Великой Степи». 21-24 сентября 2011г. - Алматы: Arna-b. – 202 с.

11. Книга деда Коркута. http://vostlit.narod.ru/Texts/rus9/Korkut/pril31.htm.

12. Қоңыратбаев Ә. (1991). Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы: «Ана тілі». – 288 с.

13. Пчеловодова И.В. (2015). Конструкция удмуртского традиционного струнного инструмента кубыз в терминологическом аспекте //Вестник угроведения, №1 (20). - С.46-51.

14. Ямбердиева Т. И. (2013). К истории изучения смычковых хордофонов в традиционнеой культуре луговых мари // Вестник Челябинской государственной академии культуры и искусства. – N4 (36).

15. Рахимов Р. Г. (2015). Кыл-кубыз – башкирский фрикционный хордофон // Тамбов: Грамота, №11 (61): в 3- х ч. Ч.1. – С.161-166.

16. Булатова Д. А. (2017). Смычковый инструментарий тюркских народов: к вопросу о терминологии // Вестник культуры и искусства. №4. – С. 152-158.

17. Булатова Д.А. (2019). О происхождении названий тюрских смычковых хордофонов // Музыка. Искусство, наука, практика, №1 (25). - С.61-68.

18. Субаналиев С. (1989). Генезис термина «кияк» (К проблеме комплексного изучения киргизского инструментального фольклора)/Народная музыка: история и типология. Сост. И. И. Земцовский. – Ленинград: ЛГИТМИК. – С. 81-88.

19. Дончев С. (1992). К вопросу о происхождении струнных смычковых инструментов в наиболее раннем появлении их в Европе// Вопросы истории и теории искусств. – Чебоксары. – С. 40-67.

20. Кашкари М. (1997). Түрік сөздігі. Том 3. - Алматы: Хант. – 600 б.

21. Сузукей В. Ю. (2008). Игил // Музыкальные инструменты: энциклопедия. – Москва: Дека-ВС. – С. 225-226.

22. Радлов В. В. (1899). Опыт словаря тюркских наречий. – Т.4. – СПб. – Т.2. Ч.1. – 1052 с.

23. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. (1991). Көне мәдениет жазбалары. - Алматы: Қазақ университеті. – 400б.

24. Коныратбай Т. Древние напевы кобыза //Naukowa przestrzen Europa – 2014. Materialy X miedzynarodowel naukowi-praktycznej konferencjl. Przemysi Nauka I studia 2014. – C. 72-78.

25. Қоңыратбай Т. (2011). Қазақ музыкасының тарихы. - Алматы: «Дәуір». – 264 б.

26. Древнетюркский словарь (1969). - Ленинград. – 715 с.

27. Кашкари М. (1997). Түрік сөздігі. Т. 1 - Алматы: Хант. – 422 б.

28. Омарова Г.Н. (2009). Кобызовая традиция. Вопросы изучения казахской традиционной музыки. – Алматы: Каз.нац.академия искусств. – 519 c.

29. Эйхгорн А.Ф. (1885). Полная коллекция музыкальных инструментов народов Центральной Азии. Каталог. - СПб.: Типография Ю. Штауфа (И. Фишона).

30. Рашид ад-Дин. (1952). Сборник летописей. - М. – Л.– Т.1. Кн.1 .

31. Уразалиева К. (2012). Кобызовая традиция на современном этапе // Мысль, №9. – С. 67-70.

32. Уразалиева К. (2010). Кобызовое исполнительное искусство. – Алматы. Автореф. дисс... канд. искусствоведения.

33. Жумабекова Л. (2010). Казахское кобызовое искусство: генезис и эволюция. – Алматы. Автореф. дисс... канд. искусствоведения

34. Медеубек М. (2021). Кылкобыз и типологические родственные инструменты в музыкальной культуре тюркских народов Центральной Азии. – Алматы: Диссертация на соискание степени PhD.

35. Таттибайкызы А. (2022). Казахский кобыз в его становлении и эволюции в процессе развития национальной музыкальной культуры. - СПб. Автореф. дисс...канд. искусствоведения.